Uppsala część 10. Między Stora Torget a Gamla Torget

 

UPPSALA [11 km], 149,2 tys. mieszkańców

Stora Torget to centrum lewobrzeżnej dzielnicy miasta. Wbrew nazwie nie jest to obecnie największy plac miejski Uppsali, jednak w czasie jego wytyczania w roku 1643 przewyższał swoją powierzchnią (34,5 ara) otwarty na rzekę Fyris Gamla Torget od którego przejął funkcję reprezentacyjną. Przestrzeń o kwadratowym kształcie odznacza się dość osobliwym układem urbanistycznym. Ma całkowicie zabudowane narożniki, natomiast poszczególne ulice wychodzą z niego w czterech kierunkach ze środków pierzei. Ku północnemu wschodowi biegnie Vaksalagatan, ku południowemu wschodowi Kungsängsgatan, na południowy zachód Drottninggatan wyprowadzająca na most Nybron, wreszcie na północny zachód Svartbäcksgatan. Tego typu rozwiązanie popularne było w XVII wieku. Dzisiaj w Szwecji podobnym układem odznacza się jeszcze tylko Rådhustorget w Piteå.

W Polsce przykładem podobnego założenia jest Plac Kościuszki we Wrocławiu. Środek Stora Torget zajmuje niewielka wysepka ze stylową latarnią a po jego bokach znajdują się nowoczesne wiaty przystankowe. W 2021 roku podjęto jednak inwestycję zmierzającą do przebudowy placu. Stanie się on pieszym forum ze skwerem pośrodku, przelotowe ulice zostaną zwężone, a przystanki transportu publicznego przeniesione w inne lokalizacje. W zamyśle Stora Torget stanowić miał najbogatszą i najbardziej reprezentacyjną strefę miasta. Na starym sztychu załączonym do dzieła Olofa Rudbecka Atlantyda zobaczyć można 3 wysokie kamienice kupieckie otaczające plac i górujące nad resztą zabudowy miejskiej ówczesnej Uppsali. Żaden z tych obiektów już dzisiaj nie istnieje w takim kształcie, choć zachowały się fragmenty starych piwnic na których wzniesiono nowsze gmachy. Plac nadal otaczają jednak reprezentacyjne różnostylowe budowle publiczne. W północnym narożniku stoi neorenesansowy budynek dawnego ratusza (1) zajmujący dawną działkę radnego Claesa Edenberga. Od 1745 roku po przejęciu nieruchomości po aukcji rezydowały w tym miejscu władze administracyjne i sąd. Obecny budynek wznieśli w 1883 roku Herman Holmgren i Carl August Kihlberg. Odznacza się bogatą rustykalną dekoracją stiukową. W podziemiach zachowały się stare sklepienia kolebkowe jeszcze z XVIII wieku. Do 1971 roku odbywały się tutaj posiedzenia rady miasta, a do 2008 roku rezydowały urzędy magistrackie, potem nieruchomość zakupiła firma handlowa Atrium Ljungberg organizując dom towarowy. Budynek został  w tym celu zresztą dość gruntownie zmodernizowany. Jeśli dostaniemy się do niego od strony bocznego zaułka Påvel Snickares Gränd zobaczymy całkiem przeszkloną nowoczesną fasadę. W nowoczesnych wnętrzach zachowano stare stylowe żyrandole. We wschodnim narożniku wznosi się przepięknie iluminowana nocą siedziba Upplands Enskilda Banken (obecnie Nordea, 2). Monumentalny neobarokowy pałac zbudowany jest z czerwonego szkockiego piaskowca. Fasadę wyróżniają szerokie pilastry oraz wielki kartusz herbowy w zwieńczeniu. Ture Sternberg, który zrealizował dzieło w latach 1906-1909 jest także autorem dwóch innych projektów na tym samym placu, mianowicie położonej po południowej stronie kamienicy Standbergska Huset (3) z narożną wieżyczką oraz drugiego pałacu bankowego (Ullrich Halquists Målarbanken) pomiędzy ratuszem a Svartbäcksgatan. W domu przemysłowca Andersa Strandberga z 1903 roku znajdował się dawniej sklep z akcesoriami krawieckimi. Kamienica jako pierwsza w mieście posiadała centralne ogrzewanie, elektryczną windę i w ogóle dostęp do prądu. W kwartale Lejonet znajduje się dzisiaj charakterystyczny nowoczesny pawilon (4). Stoi na miejscu dawnego domu aptekarza Christiana Ludviga Lokka. W aptece zwanej Lejonet pracował znany chemik Carl Wilhelm Scheele odkrywca m.in. tlenu i azotu. Na fali tzw. wyburzeń w 1960 roku powstał tutaj dom handlowy zwany Tempohuset w swej formie zupełnie odmienny od otoczenia. Cechą wyróżniającą była ażurowa fasada imitująca koronkową serwetkę jaką w Szwecji podkłada się pod tort. Cała bryła miała jednak charakter wyjątkowo brutalny w stosunku do sąsiadujących z nią kamieniczek z tradycyjną ornamentyką. Pojawienie się takiego dysonansu wywołało w Uppsali gorące sprzeciwy połączone ze stworzeniem grupy inicjatywnej "Vårda Uppsala" i dyskusjami nad kierunkami rozwoju architektury w historycznych dzielnicach szwedzkich miast. Niestety w latach 1958-1978 duża część lewobrzeżnej Uppsali uległa wyburzeniu a na miejsce starych kamieniczek pojawiły się nowe konstruktywistyczne gmachy urzędów i galerii handlowych. W 2015 roku Tempohuset przebudowano zmieniając elewację na wypełnioną szkłem i panelami ze stali nierdzewnej. Nadal mieści się tutaj dom towarowy sieci Åhléns.

Stora Torget z budynkami ratusza i Uppland Enskilda Bank

Ulicą Svartbäcksgatan na północny zachód do kolejnego skrzyżowania.

Na rogu Svartbäcksgatan i Sankt Persgatan stał w średniowieczu gotycki kościół. Budynek spłonął w pożarze w 1543 roku a część jego murów posłużyła do budowy zamku. Samej świątyni nigdy nie odbudowano, jednak aż do lat 60-tych XX wieku w kwartale znajdowały się ślady po dawnym miejscu, w tym budynek dawnej plebanii. Teren został jednak przekształcony w galerię handlową Sankt Pers. W jej wnętrzu znajduje się kamień pamiątkowy umieszczony w miejscu dawnego ołtarza. Przed galerią rozpościera się niewielki placyk z fontanną Andersa Celsiusa u zbiegu dróg. Uczony w jednej ręce trzyma kwadrant służący do pomiarów astronomicznych, a w drugiej powszechnie z nim kojarzony termometr dla którego opracował skalę. Miejsce to nosi nazwę Anders Celsius Torg nieprzypadkowo. W północno-zachodniej części stoi skośnie do ulicy żółty trzykondygnacyjny budynek. Ten średniowieczny przytułek (5) w latach 1738-1741 uczony zaadaptował na pierwsze w Szwecji nowoczesne obserwatorium astronomiczne. Na dachu domu stanęła wieżyczka z ozdobną kulą ziemską na szczycie, w której Celsius umieszczał przyrządy obserwacyjne w celu badania ruchów Słońca, Księżyca oraz satelit Jowisza. Poniżej znajdowało się jego mieszkanie. Miejsce nie było jednak zbyt dogodne dla takiej działalności, ponieważ południowy horyzont przysłaniały wysokie wieże katedry oraz zamku, a bliskość ruchliwej ulicy powodował drgania precyzyjnej aparatury. W XIX wieku obserwatorium zostało przeniesione a w domu mieściły się potem różne instytucje: bractwa uniwersyteckie, towarzystwa sportowe a nawet sklep jubilerski. W nawiązaniu do dawnej historii na placu Celsiusa zlokalizowano jeden z obiektów Szwedzkiego Systemu Solarnego - planetę Saturn. Jego makieta jest na etapie projektowania, natomiast przy Domu Celsiusa zawieszono model największego księżyca Saturna - Tytana. W Kvarngärdeskolan na północnych przedmieściach Uppsali ustawiono makietę innego naturalnego satelity Saturna - Enceladusa. Niewielki Celsiustorget to miejsce gdzie organizowane są kameralne wydarzenia artystyczne, np. koncerty orkiestry dętej czy odwiedziny św. Mikołaja. 

Anders Celsius Huset i model Tytana

W lewo Sankt Persgatan w kierunku rzeki.          

Gamla Torget to bardziej kameralny plac w lewobrzeżnej części miasta otwierający się na rzekę Fyris. Klimat tworzy piękna panorama wież katedry położonych na wzgórzu na przeciwległym brzegu rzeki. Kiedyś w południowej części placu zlokalizowany był budynek miejskiego ratusza, który spłonął doszczętnie w 1702 roku i został następnie przeniesiony na Stora Torget. Najstarszym budynkiem na placu jest położona po północno-zachodniej stronie dawna karczma z 1651 roku (6). W 1754 roku Anders Berch pierwszy profesor ekonomii w Skandynawii zorganizował tutaj swoiste theatrum oeconomicum, w którym przedstawiał próbki rozmaitych użytecznych materiałów: kamienia, drewna, włókien, herbaty, kawy czy rozmaitych narzędzi. Obecnie mieści się tutaj wydział politologii a kompleks został rozbudowany w kierunku zachodnim. Z tyłu dawnej karczmy stoi wysoki ceglany budynek łaźni miejskiej z 1912 roku. Do dziś znajduje się tutaj kryty basen oraz siłownia a z okien roztacza się przepiękny widok na katedrę w Uppsali. 

Widok katedry z Gamla Torget