Motala część 3

MOTALA [112 km], 29,8 tys. mieszkańców

Motala jest znana jako stolica Kanału Gotajskiego. Miasto leży mniej więcej w środku tej drogi wodnej umożliwiającej podróż przez Szwecję ze wschodu na zachód. W miejscowości przez wiele lat funkcjonowała siedziba spółki Göta Kanalbolag kierującej żeglugą i utrzymaniem infrastruktury kanału, tutaj wreszcie 24 maja 1810 roku uroczyście rozpoczęto spektakularną inwestycję transportową. Najstarsze śluzy na Kanale Gotajskim znajdują się w Borenshult (z centrum miasta dojazd autobusami 301, 308 lub 309) i zbudowane zostały w latach 1823-25. Po otwarciu nazwane zostały Minnets Slussar (1) na pamiątkę pomysłodawcy całego przedsięwzięcia hrabiego von Platena. Kaskada pięciu progów unosi statki na wysokość 15 m powyżej lustra jeziora Boren. Jest to najbardziej stromy odcinek całej drogi wodnej. Schody po bokach bruzdy umożliwiają obejrzenie całej budowli z bliska - można ją też podziwiać znajdując się na przepływającym statku. W środkowej celi dojrzeć można dwa pamiątkowe podpisy wyryte przez budowniczych kanału Anglika Williama Baracka i Szweda Andersa Sohléna. Po północnej stronie śluzy znajduje się źródło mineralne Prins Oscars källa, które stanowiło dużą przeszkodę techniczną w trakcie budowy samego progu. Ocembrowane stało się potem atrakcją dla podróżnych, którzy czerpali z niego wodę smakującą ponoć tak jak ta z krynicy mineralnej w Medevi. Powyżej stopnia znajduje się kawiarnia i pierwszy z kilku mostów zwodzonych na kanale na terenie Motali. Wzdłuż drogi wodnej ciągną się ścieżki i alejki wysadzane starymi dębami albo topolami - ulubionymi drzewami Baltazara von Platena. Z Borenshult można wędrować ścieżką po południowej stronie kanału. Dotrzemy nią do dawnych warsztatów przemysłowych Motala Verkstad AB powstałych w 1822 roku na potrzeby powstającej drogi wodnej. Z początku montowano tu i naprawiano maszyny służące do budowy, w tym angielską pogłębiarkę skonstruowaną przez inżyniera Thomasa Telforda. Później powstała także stocznia produkująca statki parowe pływające po kanale (na północnym brzegu vis-a-vis hali fabrycznej znajduje się dawny suchy dok). oraz zakłady mechaniczne specjalizujące się w budowie lokomotyw oraz konstrukcji mostów. To w Motali rozpoczęła się szwedzka rewolucja przemysłowa a w okresie prosperity w mieście istniało kilka firm wytwarzających rozmaity sprzęt metalowy i mechaniczny: AGD (Arctic AB, później Electrolux), torpedy (CTV), odbiorniki radiowe i telewizyjne (Luxor AB), podwozia samolotów (Saab), akcesoria do nurkowania, metalowe meble (Lindqvist) oraz tekstylia (Engelfabrikerna). Wszystkie te produkty oglądać można w salach ekspozycyjnych miejscowego muzeum przemysłowego (2). Warto przyjrzeć się m.in. modelowi lokomotywy Carlsund z 1862 roku, pierwszemu w Szwecji traktorowi gąsienicowemu, łodzi podwodnej U2 a także jednemu z pierwszych w kraju skalpeli chirurgicznych ze szpitala Sophiahemmet w Sztokholmie. Poza halami znajduje się wielki dźwig przemysłowy zdolny unieść ciężary o wadze rzędu 70 ton.

Muzeum czynne jest tylko w sezonie letnim przez wszystkie dni tygodnia od 12 do 16. Bilety dla dorosłych 50 SVK, osoby do 18 roku życia wchodzą bezpłatnie.

Suchy dok i dawne zakłady Motala Verkstad

Przy zachodnim krańcu kompleksu fabrycznego jest zielona kładka przekraczająca Kanał Gotajski zwana Treörebron. Kiedyś przemierzający rzekę wnosili opłatę w wysokości 3 szwedzkich groszy stąd nazwa. W sąsiedztwie zakładu przemysłowego przy Verkstadvägen zachowało się stare osiedle fabryczne z rzędem długich dwukondygnacyjnych czerwonych domków robotniczych  zwane Svarta Raden (3). Można tutaj odwiedzić dwie izby muzealne ukazujące typowe lokum pracownika fabryki z 1853 oraz 1903 roku. Były to jednopokojowe mieszkania bez współczesnych wygód. Brak elektryki i kanalizacji a po wodę i węgiel na opał trzeba było biegać na podwórze. Powyżej linii tych szwedzkich "familoków" znajduje się żółty kamienny dworek Normandie, jeden z pierwszych budynków wzniesionych na terenie pomiędzy kanałem a rzeką.  
 

Osiedle fabryczne Svarta Redan

Na drugą stronę Motala Ström prowadzi stąd most Duvedalsbron zbudowany w 1930 roku na miejscu starego drewnianego. Na przeciwległym brzegu znajduje się miejscowa elektrownia wykorzystująca siłę spadku wody oraz dawna fabryka włókiennicza Engela, dziś w dużej części zajęta przez sale lekcyjne szkoły Fria Intermilia. Na południe od kombinatu położony jest tzw. Wärdshus, czyli zajazd w którym nocowali stażyści praktykujący w zakładach oraz przebywający tu czasowo urzędnicy. Do dziś budynek zresztą pełni funkcje noclegowo-gastronomiczne. W istniejącym naprzeciwko budynku przy Verkstadsvägen 52 funkcjonowała pierwsza w Szwecji szkoła typu lancaster, w której starsi uczniowie pomagali młodszym w nauce w ramach grupy uczniowskiej. Obszar ten zwany był Stora Raden. Osiedle wybudowane w latach 30-tych XIX wieku w większości już jednak nie istnieje. Nad brzegiem Kanału Gotajskiego stoi obelisk poświęcony pamięci inżyniera Otto Edwarda Carlsunda pierwszego dyrektora fabryki w Motala, konstruktora parowozów. Powyżej mijamy most zwany Charlottenborgsbron przecinający zarówno kanał jak i pobliską rzekę Motala. Rzeka jest w tym miejscu spiętrzona i rozlewa się tworząc zbiornik zaporowy Hårstorpsjön. W południowej części zalewu niewielka przystań jachtowa. Na prawym wysokim brzegu widoczny jest między drzewami zamek Charlottenborg (4) zbudowany w 1662 roku przez Ludwika Lewenhaupta. Od 1984 roku pałacyk jest siedzibą muzeum miejskiego. Jego kolekcja jest dość zróżnicowana. Oprócz znalezisk archeologicznych związanych z ostatnimi inwestycjami drogowymi znalazły się tutaj niewielka kolekcja rodzimej sztuki, zbiór ornitologiczny Hjalmara Flodina - inicjatora placówki oraz doskonale zaaranżowana ekspozycja ukazująca świat starych lalek.

Placówka otwarta jest przez cały rok od wtorku do piątku oraz w niedziele między 13 a 16 z wyjątkiem miesiąca grudnia. Cena wstępu 50 SVK dla osoby dorosłej, dzieci do 19 roku życia wejdą bez opłaty. W sklepiku sprzedaż pocztówek, broszur krajoznawczych i książek. Dojazd autobusem 305 do przystanku Strömsborg.  Strona web: http://www.motalamuseum.com             

Bliżej centrum miasta na północno-zachodnim brzegu Kanału Gotajskiego znajduje się grób jego twórcy Baltazara von Platena (5). Zmarł w Christianii (Oslo) w 1829 roku i zgodnie z jego ostatnią wolą zwłoki przetransportowano nad kanał będący dziełem jego życia. Tutaj w niewielkim gaju topoli i wiązów wybrał miejsce ostatniego spoczynku. Pogrzeb z wielka  pompą przy udziale grenadierów oraz wysokich osobistości w tym król Karola Jana XIV odbył się 7 lutego 1830 roku. W późniejszym czasie w tym miejscu pochowano też troje jego dzieci. Schody do kanału powstały później kiedy rejsy pasażerskie na tym odcinku stały się regularne i rozpoczęto zwyczajowe oddawanie czci zmarłemu przez bicie w dzwon okrętowy bądź wystrzał armatni. 

Grób Baltzara von Platena

Na łuku kanału znajdują się resztki starego mostu kolejowego na dawnej linii wąskotorowej z Motali do Fornåsa zwanego Electrolux Bron, ponieważ w późniejszym czasie przebiegała tędy bocznica do zakładów tej znanej firmy. Nieco dalej przerzucono w 1914 roku główny przejazd kolejowy na linii Motala-Linköping. Most ten ma charakter obrotowy i zostaje przesunięty w trakcie przepływu większych jednostek. Bezpośrednio za mostem kolejowym znajduje się przeprawa drogowa na dawnej trasie 50 (Vadstenavägen). Z tego miejsca doskonale widać najstarszy most w Motali kamienny 10-przęsłowy Strömbron (6) zbudowany w końcu XVIII w. Na jego południowym krańcu jest niewielki trawiasty pagórek. W 1552 roku stanęła w tym miejscu murowana siedziba królewskiego komornika zniszczona w 1567 przez Duńczyków. Książę Jan wnuk Gustawa Wazy odbudował ją jako Motala Hus i przeznaczył na zameczek myśliwski. Potem przez wiele lat mieściła się tutaj karczma. Obok stanął natomiast budynek sądu i administracji lokalnej (tingshus). Obiekty te nie dotrwały jednak do naszych czasów. Tingshus przeniesiono w początku XX wieku w nowe miejsce przy placu kolejowym a zajazd o nazwie Gästis ostatecznie zburzono w trakcie budowy nowej drogi. Zachowała się tylko stara piwnica zwana Hertig Johans Källare (7) oraz drewniana chatka przy dawnej przystani. Prowadzone w tym miejscu badania archeologiczne były o tyle istotne, że pozwoliły wysnuć tezę o tym, że ludy skandynawskie wywodzą się nie tylko od północnoeuropejskich zbieraczy i myśliwych, ale również w jakimś stopniu od prehistorycznych przybyszów z Północnej Ameryki. Promenadą obok rzeźby zrywającego się do lotu żurawia możemy przejść do miejsca z którego widać ujście Kanału Gotajskiego do zatoki Motalaviken. W tym miejscu znajduje się jeszcze jedna śluza. Na przyczółku pomiędzy rzeką a kanałem w dawnych domkach strażników kanału (Hamnpiren) funkcjonują teraz restauracje z widokowymi tarasami. Na cyplu jest ogródek zabaw dla dzieci i tor minigolfa. Promenada po północno-zachodniej stronie prowadzi natomiast na przystań. CDN