Karlskrona część 3 Stortorget

KARLSKRONA [247 km], 37,3 tys. mieszkańców

W centrum Karlskrony w najwyższym punkcie wyspy Trossö architekci królewscy Erik Dahlbergh i Carl Magnus Stuart wytyczyli w końcu XVII wieku główny rynek zwany Stortorget. Jest to jeden z najokazalszych placów miejskich w Szwecji powstałych w okresie baroku. Kształtem przypomina prostokąt o wymiarach 100 metrów na 200 metrów, przy czym pierzeja po stronie wschodniej na osi Kyrkogatan wyjątkowo tworzy zarys trójgraniasty. Najwyższy punkt placu znajduje się w jego części południowej w okolicach Trefaldighetskyrkan, około 2 m niżej leży natomiast strona północna, która ze względu na duże nasłonecznienie jest zwana Solgatan. Płyta wyraźnie opada też w kierunku Borgmästaregatan na południowym zachodzie. Miejsce to zwano w przeszłości Tre Kronors Backe, co poszło od nazwy apteki i winiarni istniejącej w tej okolicy do połowy XVIII wieku. Rzeczony budynek spłonął potem w wielkim pożarze miasta w roku 1790. W XIX wieku istniał po tej stronie rynku targ zbożowy na którym handlowano m.in. ryżem stąd dzisiejsza nazwa miejsca Ristorgsbacken. 

Generalnie jednak Stortorget pełnił funkcję placu paradnego. Przed ratuszem występowała często założona już w 1680 roku orkiestra muzyczna szwedzkiej floty (Flottans Musikkår) do dziś mająca swoją siedzibę w Karlskronie. Początkowo zespół ten składał się tylko i wyłącznie z instrumentów blaszanych, później uzupełniono go także o dęte drewniane. Orkiestra bardzo często uświetnia rozmaite państwowe uroczystości z udziałem rodziny królewskiej, daje też okazyjne koncerty zwłaszcza w południowo-wschodniej części kraju. W przeszłości całą powierzchnię Stortorget wypełniały "kocie łby". Dziś stary bruk zachowano na pamiątkę tylko w kilku wybranych miejscach. Od 1897 roku na środku placu stoi brązowy pomnik założyciela miasta króla Karola XI (1) wyrzeźbiony przez Johana Börjessona. Zastąpił on stojący wcześniej w tym samym miejscu pręgierz. Na wysokim postumencie uwidoczniono m.in. monogram królewski do dziś wkomponowany w herb Karlskrony jak i inne napisy przedstawiające historię jego życia. Wewnątrz zamurowana jest kapsuła czasowa zawierająca dokumenty z czasów powstania monumentu. Król groźnie spogląda z cokołu do czego przyczynia się z pewnością charakterystycznie wydęta dolna warga znana w Szwecji jako "pfalziska underläppen". Jego wizerunek jest na tyle realistyczny, że stał się częścią opowieści o przygodach Nilsa Holgerssona spisanych przez Selmę Lagerlöf. W powieści monarcha schodzi z pomnika i goni niesfornego chłopca po mieście. Jest w tej scenie coś z legend o "szarym płaszczu" - królu podróżującym incognito, pojawiającym się znienacka i poznającym stosunki życiowe i poszanowanie prawa wśród prostych urzędników, pastorów i knechtów. Był to w każdym razie władca skromny, ale praktyczny. Nie szczędził pieniędzy na inwestycję taką jak nowy port wojenny na południu kraju, z kolei zakazał wyprawić sobie pogrzebu z pompą i drogocennymi regaliami, argumentując, że trumna to i tak marność i w proch się obróci. Z pewnością przyczynił się do rozwoju Karlskrony, aczkolwiek jej urbanizacja była do pewnego stopnia zjawiskiem sztucznym. Król odebrał prawa miejskie sąsiednim ośrodkom Ronneby i Kristianopelowi, tym samym zmusił kupców i rzemieślników do przesiedlenia się. Nic więc dziwnego, że Karlskronę zaczęto nazywać potocznie "Pinan" od nazwy miejscowego więzienia na wyspie Björkholmen. W ostatnich latach zmianie uległo otoczenie pomnika - zlikwidowano duży zieleniec zastępując go kamienną platformą pozwalającą zbliżyć się do postumentu. Przy tej okazji ufundowano też nowe stylowe oświetlenie z mosiężnymi kandelabrami. Nowym dziełem sztuki na placu jest instalacja poświęcona ostatniemu rolnikowi na Trossö, nieszczęsnemu Vitusowi Anderssonowi, który nie chciał sprzedać swojej ojcowizny i przez to naraził się samemu monarsze. Brązowa płyta ustawiona tuż przy biurze informacji turystycznej ukazuje koleje życia duńskiego chłopa, który pomimo tej dramatycznej przygody zakończonej uwięzieniem stał się ostatecznie poważanym obywatelem nowej Karlskrony.

Fredrikskyrkan na Stora Torget w Karlskronie

Kopuła Trefaldighetskyrkan

Wschodnią część Stortorget zajmuje monumentalny późnobarokowy kościół Fryderyka (Fredrikskyrka, 2) zaprojektowany przez Nikodema Tessina młodszego. To jedna z kilku budowli tego architekta zainspirowanych jego rzymskimi studiami. Chociaż kamień węgielny wmurowano już w 1720 roku, to jednak na ukończenie trzeba było czekać kilkadziesiąt lat. Uroczyste otwarcie z udziałem księcia korony Adolfa Fryderyka i księżnej Ulryki Lovisy odbyło się w 1744 roku, aczkolwiek w owym czasie nadal nie gotowe były obydwie wieże. W gruncie rzeczy do dziś cała budowla nie została wykończona według oryginalnego projektu - brakuje hełmów, szczytu zachodniej fasady i planowanych dekoracji rzeźbiarskich. Dzisiejsza nazwa świątyni pochodzi od imienia króla Fryderyka I, wcześniej nazywano go też kościołem szwedzkim lub kościołem wielkim, ponieważ stanowił siedzibę największego religijnego zgromadzenia w mieście. Fredrikskyrkan był kilkakrotnie restaurowany, ostatnie prace pod kierunkiem duńskiego konserwatora Ole Drachmanna trwały w latach 2015-2018. Ich efekt jest w dużym stopniu kontrowersyjny - zlikwidowano m.in. dawne stalle, zastępując je pojedynczymi krzesłami. W osi nawy ustawiono nowoczesny ołtarz z karraryjskiego marmuru oraz oryginalną czarną misę chrzcielną z bieżącą wodą i efektem przelewu. Ze starego wystroju wnętrza pozostała m.in. XIX-wieczna ambona - dzieło Johana Adolfa Hawermana oraz piękne barokowe organy na chórze muzycznym z 33 piszczałkami i doskonale dopasowanymi rzeźbieniami. Ze sklepienia zwisa imponujący 5-metrowy kandelabr, który dość szczęśliwie przetrwał wielki pożar miasta i kościoła w 1790 roku. W niszach nawy prezentowane bywają często wystawy o tematyce religijnej i społecznej. Trzy razy dziennie rozlega się melodia carillonu zainstalowanego w południowej wieży. Vis-a-vis kościoła w zachodniej części placu wznosi się dawny miejski ratusz (4) o ciężkiej klasycystycznej bryle z wielkim portykiem kolumnowym w środkowej części fasady. Nad wejściem znajduje się reprezentacyjny balkon ozdobiony kartuszem herbowym z motywami heraldycznymi Karlskrony, m.in. kotwicą i liną okrętową. Gmach powstał już po wielkim pożarze miasta w 1790 roku. Obecnie jest siedzibą Sądu Okręgowego Blekinge. Stylistycznie współgra z nim druga monumentalna świątynia zaprojektowana przez Nikodemusa Tessina młodszego znajdująca się po południowej stronie głównego placu. Jest to kościół św. Trójcy (Trefaldighetskyrka, 3). Otwarty został w 1709 roku, aczkolwiek całkowicie ukończony dopiero 40 lat później. Niestety w 1790 roku budowla doszczętnie zgorzała i dziś oglądamy jej rekonstrukcję z nieco zmienionymi parametrami, która jest dziełem Olofa Tempelmana. Mimo to jest to świątynia niezwykła już choćby ze względu na jej ośmiokątny plan oraz kopułę wzorowaną na rzymskim Panteonie. W górnej części kopuły poniżej świetlika znajduje się wielkie pozłacane słońce z hebrajskimi znakami symbolizującymi boga Jahwe. Podobna solarna symbolika jest głównym motywem ołtarza utrzymanego raczej w klasycznej harmonii. Jego autorem był Johan Törström - rzeźbiarz zatrudniony na stałe w tutejszej stoczni trudniący się tworzeniem galionów i innych ozdób okrętowych. Od strony Stortorget do wnętrza kościoła prowadzi wielki portyk kolumnowy. Pierwotnie Trefaldighetskyrkan stanowił siedzibę niemieckiej gminy wyznaniowej, ponieważ wraz z fundacją miasta przeprowadziło się tutaj wielu rzemieślników zza Bałtyku a wielu z nich jak np. Hans Wachtmeister piastowało ważne funkcje wojskowe. Od 1847 roku przynależy natomiast do miejskiej parafii protestanckiej. Równie oryginalnym budynkiem stojącym po południowej stronie rynku jest tzw. zamek wodny (Vattenborg) wzniesiony w latach 1861-63 z przeznaczeniem na miejski wodociąg. Pierwotnie woda do celów bytowych była przepompowywana z rzeki Lyckebyån, dzisiaj korzysta się raczej ze studni głębinowych. Od 1939 roku obiekt w rynku zastąpiono wieżą wodną na wzgórzu  Bryggareberget. Architektem oryginalnej budowli przypominającej z wyglądu normańską twierdzę średniowieczną był pułkownik Fredrik Wilhelm Leijonancker. Wewnątrz mieścił się duży rezerwuar wody pitnej umieszczony na żeliwnych kolumnach i izolowany od zewnątrz grubą warstwą gliny. W ostatniej dekadzie Vattenborg został zaadaptowany na oryginalną galerię kopii słynnych dzieł sztuki prowadzoną przez braci Rizaha i Senada Kulenoviciów. Z początkiem 2018 roku została ona zlikwidowana i przeniesiona poza teren Szwecji. Otoczenie placu zmienia się nieustannie. Sąsiedni budynek starej poczty (7) pełniący długi czas funkcje ośrodka zdrowia przekształcono niedawno w centrum kultury z biblioteką i galerią. Nad wejściem znajduje się interesująca płaskorzeźba Stiga Blomberga przedstawiająca mityczną Arkę Noego ze zbiorem fauny uwzględniającym m.in. dzika i łosia. Pamiątką dawnej funkcji jest też rama okienna po prawej stronie od wejścia mająca formę znaczka pocztowego. Wokół Stortorget wybudowano w ostatnim stuleciu kilka nowych gmachów użyteczności publicznej. Warto tu wspomnieć o utrzymanej w duchu konstruktywizmu sali koncertowej (Konserthusteatern, 5) po północnej stronie ratusza z widownią na ponad 700 miejsc oraz mniej wyeksponowanym budynku Biblioteki Miejskiej (6) w południowo-zachodnim rogu placu przy Ristorgsbacken. To ostatnie miejsce jest według słów architekta Jana Wallindera "najlepszą możliwą lokalizacją w środku miasta w najbardziej architektonicznie uprzywilejowanym punkcie". Książnica otwarta w 1959 roku obfituje w dzieła sztuki nowoczesnej. Na zewnętrznej fasadzie znajduje się relief Edwina Öhrströma Drzewo Wiedzy a we wnętrzu kilka innych artefaktów w tym mural Erika Langemarka Saga och Sanning (Baśń i Prawda) przedstawiający sceny z ludowych podań Blekinge. Najstarsze domy wokół placu koncentrują się w jego wschodniej części w kwartale Loke ukrytym za gmachem ratusza. Te jednopiętrowe drewniane kamieniczki najbardziej przypominają zabudowę małego szwedzkiego miasteczka i zostały wzniesione bezpośrednio po 1790 roku. Posesje te mają oddzielną numerację według biegnącej tędy ulicy Rådhusgatan. Jakby na odmianę najnowszą część Stortorget stanowi przeciwległa pierzeja zachodnia z ciężkimi ceglanymi kamienicami powstałymi w okresie powojennym. 

Fontanna Fisken

Najbardziej reprezentacyjną częścią placu jest jednak jego strona północna z promenadą spacerową i ławeczkami. Ku ulicy Norra Kungsgatan otwiera się tu niewielki taras Klaipedaplatsen (8) na którym stoi miejska fontanna z rzeźbą wielkiej ryby dłuta Carla Millesa. Od tej fontanny określa się potocznie cały ten placyk nazwą Fisken. W przeszłości Klaipedaplatsen pełnił funkcje targowe. Obecnie to najbardziej tętniący życiem fragment głównego rynku - miejsce spotkań zarówno przyjezdnych jak i mieszkańców Karlskrony. Po obu stronach mamy liczne tarasy letnich kawiarenek i restauracji: po stronie wschodniej w kwartale Östersund mieści się popularna kawiarnia Espresso House, po zachodniej w Magistraten jeden z najstarszych obiektów gastronomicznych miasta zwany dawniej Stadshuskällaren a obecnie Nivå. W sąsiedztwie w domu, który jest obecnie siedzibą SE Banku znajdował się pierwszy miejski ratusz. Reprezentacyjnym gmachem stojącym po północnej stronie Stortorget jest także zbudowany w 1887 roku miejski hotel (obecnie ekskluzywny First Hotel Statt z głównym wejściem od Ronnebygatan, 9). Charakterystycznym elementem jego wystroju są umieszczone na zwieńczeniu posągi greckich bogów symbolizujące cztery żywioły.