Katedra w Uppsali

UPPSALA [11 km] / 149,2 tys. mieszkańców

Katedra (pod wezwaniem św. Eryka, św. Larsa i św. Olafa) w Uppsali to największy i jeden z najbardziej szacownych kościołów w całej Skandynawii. Od początku swojego istnienia aż do dzisiaj pełni rolę archikatedry, od 1990 roku jest ponadto kościołem arcybiskupim oraz biskupim (ze względu na powołanie do życia odrębnej od arcybiskupstwa funkcji episkopalnej dla diecezji Uppsala). W latach 1441-1749 był to z pewnymi wyjątkami kościół koronacyjny królów i królowych Szwecji. Jest to również nekropolia szwedzkiej monarchii, bowiem spoczywają tutaj doczesne szczątki króla Eryka Jedvardssona uznanego świętym a także Gustawa I Wazy i Jana III Wazy. Oprócz tego w katedrze pochowani są inni członkowie rodziny królewskiej, biskupi i możnowładcy a także kilka innych sławnych postaci, m in. Karol Linneusz, Emmanuel Swedenborg, Olof Rudbeck i Nathan Söderblom. Świątynia ma także tytuł Szwedzkiego Sanktuarium Narodowego (Rikshelgedom) a oprócz tego jest siedzibą parafii.   

Arcybiskupstwo Uppsali istnieje już od 1164 roku, ale kościół w obecnym miejscu zwanym wtedy Östra Aros zaczął być wznoszony dopiero w latach 70-tych XIII wieku. W dokumencie papieża Aleksandra IV znajduje się zgoda na przeniesienie siedziby arcybiskupa pod warunkiem że pozostanie ona pod starą nazwą Uppsala. Tym samym położona jakieś 5 km w dół rzeki Fyris przystań przejęła rolę Starej Uppsali i niebawem stała się jednym z ważniejszych miast całego królestwa. Już w 1273 roku przeniesiono do stojącego na tym miejscu kościoła Św. Trójcy relikwie św. Eryka. Nowa katedrę wznoszono  etapami na tyle na ile pozwalały na to fundusze. Projektantem świątyni był francuski mistrz murarski Estienne de Bonnueill nazywany w Szwecji "Stefanem o dobrym oku" -  jeden z kilku  budowniczych  katedry Notre-Dame w Paryżu. Jego konterfekt znajduje się na jednym z kapiteli kolumn przy Vasakoret (Chórze Wazów). Sportretowany został z atrybutami architekta: cyrklem i ekierką.  
Z początku mury wznoszono z kamienia, ale jego transport okazał się zbyt drogi i nowsze partie uzupełniano cegłą. Samą wielkość budowli tłumaczono zabawną anegdotą - podobno szwedzcy murarze niedokładnie zrozumieli pomiary Francuza i stworzyli model kilkukrotnie większy niż ten zamierzony. Nawa wraz z prezbiterium i kaplicami w absydzie mierzy więc 118,95 m, sklepienie sięga 79 metrów a wieże wznoszą się prawie na 119 m. Konsekracja tego olbrzyma nastąpiła w 1435 roku, dopiero po 165 latach od rozpoczęcia budowy a i jeszcze wtedy świątynia ta nie była całkiem ukończona, bo brakowało jej wież. Kościół kilkukrotnie w swojej historii padał ofiarą pożarów, kilka razy przechodził też gruntowną renowację. Ostatnia wielka przeróbka prowadzona była przez Helgo Zettervalla a w jej trakcie katedra otrzymała obecne szpiczaste spiry, witraże oraz malowidła ścienne zajmujące powierzchnię odpowiadającą areałowi dwóch boisk piłkarskich. 

Katedra w Uppsali - widok ogólny

Katedra jest orientowana i wznosi się na wzgórzu Domberget na lewym brzegu rzeki Fyris. Starsza jest jej część wschodnia z prezbiterium i transeptem. Otacza ją wieniec zabudowań związanych historycznie z biskupstwem lub miejscową uczelnią. Po południowej stronie katedry stoi pomnik biskupa Jakuba Ulfssona jednego z założycieli Uniwersytetu. Główne wejście do kościoła znajduje się obecnie po zachodniej stronie, ale starsze są bramy północna i południowa zlokalizowane na przeciwległych krańcach transeptu. Po stronie północnej nad portalem znajduje się najstarsze okno katedralne - rozeta z wyobrażeniem Ducha Świętego i fragmentami oryginalnego XIII-wiecznego witraża. Naprzeciwko nad bramą południową znajduje się największe okno kościelne w Szwecji zwane Stora Glas o wymiarach 119 metrów kwadratowych. 

Stora Glas

Obraz na szkle przedstawia sceny z życia Jezusa Chrystusa jako Boga we wcieleniu człowieka. Rozeta nad zachodnim wejściem poświęcona jest Bogu Ojcu jako kolejnej osobie Trójcy Świętej, ale wypełnia ją symboliczna mozaika kwiatowa. Przed główną bramą rozpościera się brukowany plac Domkyrkoplan oddzielony kilkoma stopniami od poziomu ulicy Akademigatan i budynku Gustavianum. To dogodny punkt widokowy na zachodni portal z dwoma bliźniaczymi wieżami. Oprócz tego piękna panorama katedry górującej nad dachami domów rozpościera się z placu Erikstorg położonego poniżej stronie północnej oraz placu Riddartorget na południu z którego w pogodny dzień budowla lśni w słońcu. Z biegiem lat zmieniały się kilkukrotnie hełmy wież. Pierwsze z nich jak widać na starej pieczęci miały kształt zbliżony do dzisiejszych gotyckich spir. Około 1617 roku powstały renesansowe dość wymyślne zwieńczenia projektowane przez Holendra Gerarda de Besche, które widać choćby na sztychu publikowanym w dziele Suecia Antiqua et Hodierna. Po wielkim pożarze w 1702 roku nowe barokowe i znacznie niższe hełmy postawił Carl Hårleman. Przetrwały one do przebudowy świątyni w 1889 roku kiedy w ramach regotyzacji zamieniono je na dzisiejsze bardziej oddające ducha epoki i przede wszystkim znacznie wyższe. W północnej wieży zawieszono 5 dzwonów: Storan, Thornan, Malman, Massa i Bönan. Największy z nich Storan waży 7360 kilogramów i jest w ogóle najcięższym dzwonem wieżowym w Szwecji. Mimo tego nie jest to z pewnością jakaś niesamowita wielkość, bowiem nie mieści się nawet w setce największych dzwonów Europy - dla porównania krakowski Zygmunt waży ponad 12 ton. Z kolei drugi na liście Thornan pochodzi z polskiego Torunia, skąd został zabrany przez wojska Karola XII w czasie wojny północnej. Oprócz dwóch wież na wschodnim szczycie katedralnego dachu znajduje się kilkumetrowa figura anioła a w centrum budowli wysoka sygnaturka. W poszyciu dachu wiją sobie gniazda sokoły wędrowne, które stanowią z pewnością dodatkową atrakcję dla zwiedzających uppsalską katedrę.

Trójnawowe wnętrze kościoła otoczone jest dwoma rzędami kaplic przylegającymi do wydłużonej części naw zwanej långhuset. Dalsze kaplice otaczają wianuszkiem główny chór (högkoret) oddzielony od nich dwoma bocznymi nawami. Zakrystie znajdują się w północnej części po obu stronach transeptu. Od zachodniego wejścia nawy oddziela przedsionek (vapenhuset) z którego są wejścia do obu wież. W północnej wieży znajduje się udostępniany do zwiedzania skarbiec katedralny z unikalną kolekcją starodawnych tkanin z których wymienić należy złotą suknię królowej Małgorzaty oraz ubrania Svena Sture. Jest tu także kolekcja grobowych regaliów pierwszych Wazów oraz złoty kielich należący do królowej Krystyny.
Otwarte od poniedziałku do piątku od 10.00 do 16.00, w soboty, niedziele i święta od 12.30 do 16.00. W sezonie letnim (od maja do września) zwiedzanie godzinę dłużej do 17.00. Zamknięte w Wielki Piątek, Noc Walpurgii (ostatni dzień kwietnia) oraz Noc Świętojańską (Midsommar). Bilet kosztuje 50 SVK (bezpłatnie dzieci i młodzież do 17 roku życia). Telefon kontaktowy: 018 430 36 30
Pierwszymi obiektami jakie ujrzymy po wejściu do głównej nawy są oryginalne przenośne świeczniki: drzewo do góry nogami i drzewo pojednania w kształcie krzyża oplatającego kulę ziemską. Nieco na lewo od bramy znajduje się w posadzce epitafium słynnego przyrodnika Karola Linneusza zmarłego w Uppsali w 1778 roku. Zdarza się, że jest ozdobione sztucznym klombem z kwiatów, ziół lub fragmentów zielonej murawy. W grobowcu spoczywa także jego żona Sara Elżbieta Moraea i syn Karol junior. Pomnik grobowy z medalionem znajduje się w drugiej kaplicy po lewej. Z nawy obejrzeć można wielkie organy wykonane na modłę francuską przez Pera Larssona Åkermana. Dalej w głębi kościoła podziwiamy misternie rzeźbioną ambonę wykonaną z pozłacanego drewna sosnowego i lipowego. 

Ambona

To dzieło szczecińskiego artysty Burchardta Prechta z 1710 roku ufundowane przez królową Jadwigę Eleonorę, której inicjały HERS widoczne są w herbie podtrzymywanym przez dwa aniołki na dachu. W zwieńczeniu figura św. Pawła wśród aniołów, na tylnej ścianie płaskorzeźba przedstawiająca Jana Chrzciciela głoszącego kazanie na pustyni, przy wejściu alegoryczne postacie dzieci symbolizujące prawo i ewangelię, Stary i Nowy Testament bądź według innej interpretacji katolicyzm i protestantyzm. Wzdłuż empory bocznych naw mamy neogotyckie malowidła autorstwa Agi Lindegrena przedstawiające anioły wygrywające pieśni pochwalne. Zmierzając w kierunku centrum kościoła warto również obejrzeć liczne dzieła sztuki zgromadzone w bocznych kaplicach. W pierwszej po prawej znajduje się piękny nagrobek biskupa Carla Fredrika Mennandera wykonany z włoskiego marmuru i porfiru przez rzymskiego rzeźbiarza Giuseppe Angeliniego. W kolejnej kaplicy jest miejsce wiecznego spoczynku Emmanuela Swedenborga. Pisarz i filozof został pochowany z początku w szwedzkim kościele w Londynie a jego szczątki (oprócz czaszki) zostały sprowadzone do Uppsali dopiero w 1908 roku (zresztą i czaszka przybyła tutaj kilkadziesiąt lat później zakupiona podczas aukcji w Sotheby). W położonych dalej po stronie południowej kaplicach Bönens i Fredens eksponowane są ciekawe współczesne tkaniny artystyczne. Interesujący jest także inny gobelin zdobiący ścianę Minneskoret po stronie północnej z przedstawieniem najważniejszych wydarzeń z dziejów uppsalskiej katedry. Nowoczesne obrazy Ewy Spångberg podziwiać można w kaplicy Andreaskoret. Po lewej stronie transeptu znajduje się mniejszy prospekt organowy ustawiony w tym miejscu w 1950 roku. Zapoczątkował on szwedzką modę na zastępowanie starych instrumentów z tyłu kościoła nowszymi umiejscowionymi bliżej ołtarza. Stojąc na skrzyżowaniu naw warto spojrzeć w górę na wysoko zawieszone sklepienie z którego zwisa symboliczna ręka boska błogosławiąca lud a może również koronowanych władców. Dziś jest to miejsce gdzie stoi pastor podczas mszy, tylko ważniejsze uroczystości celebrowane są przy położonym na podwyższeniu prostym ołtarzu z podświetlanym krzyżem ze srebra i kryształu. Po obu jego stronach znajdują się epitafia słynnych miejscowych biskupów Laurentiusa Petri pierwszego hierarchy protestanckiego oraz Nathana Söderbloma - laureata pokojowej Nagrody Nobla. 
Wygląd zachodniej części katedry jest skromny jak przystało na świątynię protestancką. Część wschodnia jest starsza, stąd zachowały się tutaj relikty wczesnogotyckiej rzeźby na kapitelach kolumn i filarów (najstarsze w okolicy Kaplicy Jagiellońskiej). Mamy też nieco bogatszy wystrój kaplic bocznych. Ciekawym przykładem średniowiecznego motywu rzeźbiarskiego jest tzw. judesugga, czyli karykatura o ostrzu antysemickim portretująca świnię, a więc zwierzę nieczyste dla wyznawcy religii mojżeszowej, pokrywającą brodate postaci żydów. W Szwecji występuje ona rzadko, częściej w kościołach na terenie Niemiec. Znajduje się na jednym z filarów w obejściu ołtarza. Na jednym z kapiteli obejrzeć też można egzotyczne zwierzęta: słonia i wielbłąda. Malowidła ścienne wokół högkoret przedstawiają sceny z życia Chrystusa i świętych.

Nagrobek Katarzyny Jagiellonki

Kaplica Jagiellońska pierwsza po lewej za dzisiejszą zakrystią to jedna z najstarszych części kościoła, kiedyś pełniąca właśnie funkcję zakrystii. Jej wnętrze ozdobione jest subtelną barokową sztukaterią. Obecnie mieści groby Jana III Wazy i jego żony Katarzyny Jagiellonki. Katarzyna zmarła w 1583 roku. Jej nagrobek w kształcie tumby wykonał z marmuru, wapienia i alabastru holenderski mistrz Willem Boy. Z kolei barokowy nagrobek szwedzkiego króla został wyrzeźbiony przez gdańskiego artystę Wilhelma van den Blocke na zlecenie syna pary królewskiej monarchy polskiego Zygmunta III Wazy. Pierwotnie znajdować się miał w Kaplicy Wazów, ale ze względu na wojny polsko-szwedzkie dotarł na miejsce dopiero w 1818 roku i zadecydowano że król zajmie miejsce obok swojej pierwszej małżonki. Na środku na posadzce znajduje się napis łaciński "Katharina Regina Svecii" oraz godło z polskim orłem, litewską pogonią i dwugłowym orłem oraz trzema koronami jako symbolami Szwecji. Następna po lewej jest Sturekapell. Obecnie służy zbiorowej modlitwie, chrztom a czasami odbywają się tutaj kameralne nabożeństwa. Przy ścianie stoi piękny ołtarz szafowy stworzony w XVI wieku w Brukseli a zakupiony w 1912 roku z kościoła w Skånela. Wyrzeźbione sceny przedstawiają historię Anny i Joachima rodziców Marii Panny. W kaplicy pochowano możnowładców z rodziny Sture w tym Svante, Nilsa i Eryka zamordowanych na zamku uppsalskim w 1567 roku. W Finstakor pogrzebani zostali rodzice św. Brygidy Birger Persson z Finsty i Ingeborga Bengtsdotter. Niedawno bo w latach 80-tych ubiegłego wieku katedra wzbogaciła się też o relikwię samej świętej pochowanej w klasztorze w Vadstena. Ale najważniejszym relikwiarzem w Finstakor jest złocona trumna św. Eryka. Postać dość kontrowersyjna, bo żaden to wielki bohater, co najwyżej autor nieudanej krucjaty w Finlandii. Zamordowany został podobno przez Duńczyka Magnusa Henrikssona, który po kądzieli był potomkiem starszego rodu królewskiego. Średniowieczną Szwecją wstrząsały spory dynastyczne i żaden władca tego okresu nie zakończył życia śmiercią naturalną a jednak zabójstwo Eryka IX skutkowało rozmaitymi cudami - w miejscu zbrodni wytrysnęło źródło, niewidoma odzyskała wzrok dotykając jego zwłok. Św. Eryk nie został nigdy oficjalnie kanonizowany, ale w pamięci ludu uznany został za wartego kultu i patrona Szwecji. 18 maja - dzień jego śmierci czczono w Uppsali procesją zwaną Eriksmässan połączoną też z kultem płodności. Ziarno zasiane tego dnia powinno przekształcić się w chleb do dnia św. Olafa czyli 29 lipca. Historia życia św. Eryka jest przedstawiona w postaci malowideł w kaplicy de Geerów zwanej też Erikskoret po prawej stronie ołtarza. Część z obrazów to autentyczne średniowieczne dzieła z warsztatu mistrza Alberta. Reszta stanowi XIX-wieczną rekonstrukcję opartą na opisie Johana Peringskiölda. 

Relikwiarz św. Eryka

Mamy tu przedstawienie koronacji królewskiej, dwa obrazki z misji na ziemiach Finlandii, scenę w której Eryk odmawia daniny od poddanych, co ukazuje go jako uczciwego władcę, wreszcie opis zabójstwa Eryka wraz ze sceną batalistyczną potyczki z Duńczykami. Na wschodniej ścianie kaplicy namalowana została natomiast legenda o św. Olafie - królu Norwegii czczonym we wszystkich krajach skandynawskich. Malowidłami wypełniona też jest główna kaplica z tyłu prezbiterium zwana pierwotnie mariacką (Vårfrukoret) a potem Kaplicą Wazów (Vasakoret). W centrum pomieszczenia znajduje się pomnik nagrobny Gustawa I założyciela dynastii Wazów. Razem z nim w kaplicy spoczywają jego żony Katarzyna Saska, Małgorzata Leijonhufvud i Katarzyna Stenbock, przy czym tylko dwie pierwsze zostały wyobrażone na katafalku. Trzecia przeżyła męża o kilkadziesiąt lat i ostatecznie spoczęła w tym miejscu w 1622 roku. Nagrobek wykonany został z tureckiego marmuru przez Holendra Willema Boya. Po bokach sarkofagu ukazane zostały po raz pierwszy historii herby najważniejszych szwedzkich prowincji. Na ścianach kaplicy Johan Gustaw Sandberg przedstawił wydarzenia z życia monarchy. Warto zapamiętać zwłaszcza scenę pożegnania króla ze stanami oraz symboliczny Wjazd do Sztokholmu w 1523 roku przypominający oswobodzenie kraju spod hegemonii duńskiej. Stało się to częstym motywem tutejszego malarstwa historycznego. Oba obrazy opatrzone zostały komentarzem pochodzącym z pożegnalnego przemówienia Gustawa I Wazy.
W każdą pierwszą sobotę miesiąca a także w niektóre święta można dołączyć do darmowej wycieczki z przewodnikiem w języku angielskim po katedrze. Początek o 12.30. Informacje i rezerwacja pod telefonem 018 430 36 16 lub mailowo: visningar.uppsaladomkyrka@svenskakyrkan.se

Rozeta Duch Święty w północnym transepcie